زمان تقریبی مطالعه: 40 دقیقه
 

علوم مسلمانان




اسلام در قرن هفتم میلادی و همزمان با دوران قرون وسطی در اروپا درخشید. و این، سرآغاز تمدنی عظیم بود که در مدتی کوتاه فراگیر شد و از جهات مختلف، بشریت را با گام‌هایی سریع به پیش برد. از جمله علومی که مسلمانان در آن گام نهاد علم نجوم، ریاضی، شیمی و... بود.


۱ - مقدمه


اسلام در قرن هفتم میلادی و همزمان با دوران قرون وسطی در اروپا درخشید. و این، سرآغاز تمدنی عظیم بود که در مدتی کوتاه فراگیر شد و از جهات مختلف، بشریت را با گام‌هایی سریع به پیش برد. تمدن‌سازی، بدون مطالعه و تحقیق و تولید علم، بی‌معناست و تمدن اسلامی نیز از همین نقطه آغاز شد. مسلمانان، علمداران تعمیق و گسترش داشته‌های پیشنیان و نیز ابداع علوم جدید شدند. با گسترده شدن وسعت ممالک اسلامی و از آغازین سال‌های قرن دوم هجری ترجمه کتاب‌های ملل مختلف جهان شروع شد. و این کتاب‌ها مورد تعلیم و تعلم قرار گرفتند. دانشمندان مسلمان، ‌فلسفه و طب، هندسه و موسیقی، منطق و هیئت را از یونان و تاریخ، موسیقی، ستاره‌شناسی، و ادبیات را از ایران و طب هندی، حساب و نجوم و گیاه‌شناسی را از هند آموختند و از کلدانیان و نبطی‌ها کشاورزی و باغبانی و سحر را وام گرفتند و از مصریان نیز شیمی و تشریح را اخذ کردند.
[۱] جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۵۸۱-۵۸۲.


۲ - توسعه دادن به علوم


پس از دوران ترجمه و با نضج گرفتن تمدن اسلامی، علوم توسعه یافتند و علمای اسلامی خود دست به کار تحقیق شدند
[۲] جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۵۸۷.
و علوم مختلف را تا پانصد شعبه رساندند و حتی علومی هم چون اقتصاد سیاسی و فلسفه تاریخ را ابداع کردند، برخی از محققین، کتب تالیفی مسلمانان را تا ۱۴۵۰۱ کتاب شمرده‌اند و این همه به جز کتاب‌هایی است که به هر دلیل از بین رفته‌اند.
[۳] جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۵۹۵.

ما در این نوشتار سیری گذرا خواهیم داشت برخی از علوم تجربی که در مدارس مسلمین و در میان فرهنگ و تمدن ایشان به سامان نشسته‌اند. و لذا علوم انسانی و یا دینی محض و اجتماعی و... خارج از دایره این مکتوب قرار می‌گیرند.
لازم به ذکر است که اینگونه نیست که این علوم همه منشا غیر اسلامی داشته باشند بلکه می‌توان برخی از آنها را در قرآن کریم و روایات اهل بیت (علیهم‌السّلام) ریشه‌یابی کرد. به عنوان مثال در آیات ۱۶ سوره نحل،
[۴] نحل/سوره۱۶، آیه۱۶.    
۹۷ سوره انعام،
[۵] انعام/سوره۶، آیه۹۷.    
۱۸۹ سوره بقره
[۶] بقره/سوره۲، آیه۱۸۹.    
اشاراتی به علم نجوم یافت می‌شود و یا این‌که بسیاری از واجبات، مستحبات و مکروهات در امور جاری زندگی دارای آثار بهداشتی و بهزیستی می‌باشند، شاگردی جابر بن حیان نزد امام صادق (علیه‌السّلام) نیز معروف‌تر از آن است که نیازی به توضیح داشته باشد. در روایتی امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) علوم به چهار علم فقه، طب، ادبیات و نجوم تقسیم شده‌اند که نشانگر اهتمام دین اسلام به آموزش علوم مختلف می‌باشد.
[۷] ری‌شهری، محمد، میزان الحکمه، دار الحدیث، ۱۴۱۹، بیروت، لبنان، چ سوم، ج۵، ص۲۱۰۵.


۳ - هیات و نجوم


از اولین علومی که به عربی ترجمه شد، همین علم بود که در هر دو شاخه تنجیم و هیات وارد قلمرو اسلام شد. شاخه تنجیم که در واقع به بیان ارتباط کواکب با حوادث زمین و سعد و نحس ایام و... می‌پرداخت، به دلیل علاقه و باور مردم عامی و حتی برخی از خلفاء مثل منصور عباسی،
[۸] ری‌شهری، محمد، میزان الحکمه، دار الحدیث، ۱۴۱۹، بیروت، لبنان، چ سوم، ج۵، ص۵۵۳.
در میان مسلمین جای گرفت و رشد کرد. هر چند علماء و فقهاء آن را حرام می‌دانند.
[۹] ری‌شهری، محمد، میزان الحکمه، دار الحدیث، ۱۴۱۹، بیروت، لبنان، چ سوم، ج۵، ص۶۱۰.
و شاخه دیگر این علم، یعنی شناخت حرکات و وضع ستارگان و سیارات و تعیین خسوف و کسوف و... نیز در میان مردم مسلمان پیشرفت فراوانی کرد. و شاید مهمترین علت این امر، نیاز مردم دین باور به تعیین ایام و ساعات عبادت باشد.
هیات‌شناسان اسلامی پس از ترجمه آثار دیگران. خود زیج‌های جدیدی نوشتند که زیج خوارزمی (تقویم نجوم) معروفترین آنها است. محمد بن موسی معروف به تبانی، ‌ ابوالوفاء بوزجانی، ابوریحان بیرونی و بعدها خواجه نصیرالدین طوسی از بزرگان علوم نجوم هستند.
[۱۰] ری‌شهری، محمد، میزان الحکمه، دار الحدیث، ۱۴۱۹، بیروت، لبنان، چ سوم، ج۵، ص۶۱۲.
مسلمانان موهومات علم تنجیم را رد کردند و آن را بی‌اساس دانستند و پایه علم نجوم را بر اساس تجربه و مشاهده یعنی حقایق مسلم استوار کردند و تا چیزی را از تجربه علمی بدست نمی‌آوردند نمی‌پذیرفتند.
[۱۱] ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۰.
مراقب حرکات سیارات بودند و لذا رصدخانه‌های مهمی در دمشق، بغداد، مصر،‌اندلس، مراغه و سمرقند و شهرهای دیگر بنا کردند و نیز ابزار و آلات بسیار گوناگونی برای رصد اختراع کردند.
[۱۲] جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۶۱۳.
[۱۳] و ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۱.
نخستین رصدخانه در سال ۲۱۳ هجری به دستور مامون ساخته شد.
[۱۴] جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۶۱۵.
زیج الحاکم که در رصدخانه حاکمی مصر تدوین شد چهار جلد بود،
[۱۵] جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۶۱۶.
و به گفته مورخین اگر مسلمین کتاب‌های یونانی را به عربی ترجمه نمی‌کردند اصولاً علم هیات و نجوم از بین می‌رفت چرا که اصل یونانی این کتاب‌ها در دسترس نیست.
[۱۶] جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۶۱۸.

دانشمندان مسلمان با مسلم انگاشتن کروی بودن زمین، طول یک درجه نصف‌النهار را‌ اندازه گرفتند و محیط زمین را معین کردند.
[۱۷] ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۰.
بیرونی معتقد بود اشیاء به طرف مرکز زمین جذب می‌شوند و درک کرده بود که داده‌های نجومی را بر هر دو اساس گردش زمین به دور خورشید و عکس آن، می‌توان به سهولت محاسبه کرد.
[۱۸] ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۳.
برخی دیگر به متحرک بودن زمین اشاره کرده‌اند.
[۱۹] عبدالحسین عبدالحسین زرین کوب، کارنامه اسلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۸۰، چ هفتم، کارنامه اسلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۸۰، چ هفتم، ص۶۹.
مدار بیضی حرکات سیارات را فهمیدند، حرکت غیرمتشابه ماه به نام اختلاف قمری ثالثی توسط ابوالوفاء کشف شد.
[۲۰] گوستاولوبون، تمدن اسلام و عرب، ترجمه سیدهاشم حسینی، کتابفروشی اسلامیه، تهران، بی‌تا، ص۵۷۰.
ابن هیثم بدون نور بودن ماه را دریافت.
[۲۱] زیگرید هونکه، فرهنگ اسلام در اروپا، ترجمه مرتضی رهبانی، دفترنشر فرهنگ اسلامی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص، فرهنگ اسلام در اروپا، ترجمه مرتضی رهبانی، دفترنشر فرهنگ اسلامی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۱۸۰.
و طول جو زمین را دقیقا محاسبه کرد.
[۲۲] زیگرید هونکه، فرهنگ اسلام در اروپا، ترجمه مرتضی رهبانی، دفترنشر فرهنگ اسلامی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص، فرهنگ اسلام در اروپا، ترجمه مرتضی رهبانی، دفترنشر فرهنگ اسلامی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۱۸۲.
الفرغانی در مطالعات خود به این نکته رسید که دورترین محل زمین، نسبت به خورشید، ثابت نیست و تغییر می‌کند.
[۲۳] زیگرید هونکه، فرهنگ اسلام در اروپا، ترجمه مرتضی رهبانی، دفترنشر فرهنگ اسلامی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص، فرهنگ اسلام در اروپا، ترجمه مرتضی رهبانی، دفترنشر فرهنگ اسلامی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۱۸۵.
طول سال را کاملا دقیق محاسبه کردند
[۲۴] فخر الدین حجازی، نقش پیامبران در تمدن انسان، موسسه انتشارات بعثت، تهران، بی‌تا، چ دوم، ص۱۵۱.
و انقلابات فصلی را‌ اندازه گرفتند.
[۲۵] فخر الدین حجازی، نقش پیامبران در تمدن انسان، موسسه انتشارات بعثت، تهران، بی‌تا، چ دوم، ص۱۵۷.
ابومعشر بلخی تاثیر کره ماه در جزر و مدّ دریاها را در کتاب المدخل الکبیر نشان داد
[۲۶] فخر الدین حجازی، نقش پیامبران در تمدن انسان، موسسه انتشارات بعثت، تهران، بی‌تا، چ دوم، ص۱۵۵.
و تبانی نقطة ذیب را برای زمین شرح داد و مبادرت اعتدالین و میل دایرة البروج بر دایرة خط استوا را اصلاح کرد.
[۲۷] جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۶۱۷.


۴ - علوم ریاضی


حساب نیز جزو علوم بیگانه به عربی ترجمه شد، غربیان، ‌ارقام هندی را عربی می‌دانند، چون آن را از مسلمین فرا گرفته‌اند. و محمد بن موسی الخوارزمی اولین کسی است که ارقام هندی را به عربی برگردانده است. محققان معتقدند در واقع علم جبر را مسلمین بنیان نهاده‌اند و آن چه از یونانی ترجمه شده قابل توجه نبوده است. کتاب جبر و مقابله الخوارزمی، معروف‌ترین کتاب در این زمینه است که شرح‌های بسیاری بر آن نوشته شده است.
[۲۸] جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۶۱۹.
و همین کتاب باعث شده که کلمات الگوریتم و الکوریسم که به معنی فن محاسبه است در غرب رواج یابد.
[۲۹] ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۰۹.
وی رساله‌ای دربارة ارقام هند نوشت و قدیمی‌ترین جدول محاسبة مثلثات، از آن اوست و هم او بود که راه حل هندسی برای حل معادلات درجه دوم نشان داد.
[۳۰] ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۰.
مسلمین هندسه را با منطق تطبیق کردند و ابن هیثم در اوایل قرن پنجم هجری اصول هندسی و عددی اقلیدس را برهانی نمود و نقص‌های آن را رفع کرد و اسلوب جدیدی برای حل مسائل جبری به وجود آورد.
[۳۱] جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۶۲۰.

محمد بن احمد خوارزمی در کتاب مفاتیح العلوم خود نوشت؛ اگر در مرحله عشرات (دهگان) عددی نباشد باید دایره کوچکی به جای آن نهاد تا ردیف‌ها برابر شود. مسلمانان این دایره را صفر نامیدند.
[۳۲] ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۰.
و در واقع مسلمین مبدع عدد صفر هستند.
[۳۳] زیگرید هونکه، فرهنگ اسلام در اروپا، ترجمه مرتضی رهبانی، دفترنشر فرهنگ اسلامی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص، ص۱۰۷.
ابوعبدالله بتانی، در حل مسائل، مثلث را جانشین چهار ضلعی بطلمیوس کرد و وجب را به جای وتر قوس به کار برد.
[۳۴] ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۳.
او اولین کسی است که در تالیفاتش سینوس و کسینوس را به کار برده است.
[۳۵] فخر الدین حجازی، نقش پیامبران در تمدن انسان، موسسه انتشارات بعثت، تهران، بی‌تا، چ دوم، ص۱۵۹.

مسلمین از جبر در هندسه و از هندسه برای حل مسائل جبری استفاده کردند.
[۳۶] عبدالحسین زرین کوب، کارنامه اسلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۸۰، چ هفتم، ص۶۶.
غیاث‌الدین جمشید کاشانی، ترتیب کسرهای اعشاری و روش‌های تقریبی راکشف کرد.
[۳۷] عبدالحسین زرین کوب، کارنامه اسلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۸۰، چ هفتم، ص۶۹.
بیرونی برای محاسبه توان و قوه اعداد، راهی یافت که نیازی به جمع و ضرب‌های بسیار نباشد و تصاعد هندسی را بیان کرد.
[۳۸] ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۳.
ریاضی‌دانان مسلمان، منحنی را وارد علم مثلثات کردند. و علم مثلثات کروی را به کلی عوض کردند و آن را به چند فرمول اساسی برگرداندند.
[۳۹] گوستاولوبون، تمدن اسلام و عرب، ترجمه سیدهاشم حسینی، کتابفروشی اسلامیه، تهران، بی‌تا، ص۵۶۷.
خواجه نصیر‌الدین طوسی، مثلثات را به یک علم مستقل تبدیل کرد و آن را از این که جزو فروع علم نجوم باشد رها ساخت.
[۴۰] ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۴۱۸.
حسن بن موسی شاکر اولین کسی است که زاویه را به سه قسمت مساوی تقسیم کرد.
[۴۱] جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۶۲۰.
حسن مراکشی در سال ۶۲۷ هجری جدول‌هایی را فراهم کرد که جیب زاویه را در هر درجه معین می‌کرد
[۴۲] ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۴۱۸.
و بالاخره مسلمین بودند که با کمک مقاطع مخروطی به حل معادلات درجه سوم پرداختند.
[۴۳] فخر الدین حجازی، نقش پیامبران در تمدن انسان، موسسه انتشارات بعثت، تهران، بی‌تا، چ دوم، ص۱۵۹.


۵ - علوم پزشکی و دارو شناسی


در نهضت ترجمه شاید بیشترین کتب ترجمه شده مربوط به طب باشد. در کتاب تاریخ تمدن اسلام نام بیش از ۹۰ کتاب طبّی ترجمه شده از یونان و هند ذکر شده است.
[۴۴] جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۵۷۰-۵۷۷.
از اختلاط دانسته‌های پیش از اسلام و کتاب‌های یونان و هند و ایران و افزوده‌های مسلمین طب اسلامی شکل گرفت که بهترین نمونه آن کتاب الملوکی تالیف ابوبکر رازی است که تا پیش از قانون ابن سینا، مرجع دانشمندان بوده است.
[۴۵] جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ، ص۶۰۲/.
قانون ابن سینا، التصریف لمن عجز عن التالیف نوشتة زهراوی‌ اندلسی (قرن ۵) و الیتسیر نوشتi عبدالملک زهر‌ اندلسی (اواسط قرن ۶)، تا زمان رنسانس در اروپا مورد استفاده بودند.
[۴۶] جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ، ص۶۰۳.
کتاب العشر مقالات فی العین، قدیمی‌ترین کتاب منظم چشم‌پزشکی است. تذکرة الکحالین علی بن عیسی تا قرن ۱۸ در اروپا تدریس می‌شد و کتاب الحاوی نوشته رازی در ۲۰ جلد شامل تمام فروع طب بود.
[۴۷] ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۶.
برخی از دستاوردهای طبیبان مسلمان عبارتند از: بیرون آوردن سنگ کلیه،
[۴۸] گوستاولوبون، تمدن اسلام و عرب، ترجمه سیدهاشم حسینی، کتابفروشی اسلامیه، تهران، بی‌تا، ص۶۱۲.
استفاده از آب سرد در درمان تب تیفوئید،
[۴۹] گوستاولوبون، تمدن اسلام و عرب، ترجمه سیدهاشم حسینی، کتابفروشی اسلامیه، تهران، بی‌تا، ص۶۱۶.
تفکیک آبله از سرخک توسط رازی (که رساله او در این مورد نمونه مشاهده مستقیم، تحلیل دقیق و نخستین تحقیق علمی درست درباره امراض مسری است).
[۵۰] ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۶.
عمل جراحی آب مروارید چشم، بیان تحلیل‌های کلاسیک از تومورها و التهاب غشای داخلی قلب، سل روده و فلج حنجره در کتاب التیسیر فی المداواة و التدبیر.
[۵۱] ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۴۱۹-۴۲۰.
تحقیق بی‌سابقه رازی درباره بیماری‌های اطفال،
[۵۲] گوستاولوبون، تمدن اسلام و عرب، ترجمه سیدهاشم حسینی، کتابفروشی اسلامیه، تهران، بی‌تا، ص۶۰۹.
استفاده از مرهم جیوه توسط او و نیز استعمال روده حیوان در بخیه زدن زخم،
[۵۳] ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۶.
بیهوشی توسط استنشاق در جراحی،
[۵۴] ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۵.
کشف تغذیه قلب توسط سرخ‌رگها و ارتباط سرخ‌رگها و سیاه‌رگهای ریه،
[۵۵] زیگرید هونکه، فرهنگ اسلام در اروپا، ترجمه مرتضی رهبانی، دفترنشر فرهنگ اسلامی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص، ص۲۶۰.
کشف حرکات درونی رحم در زمان زایمان،
[۵۶] . زیگرید هونکه، فرهنگ اسلام در اروپا، ترجمه مرتضی رهبانی، دفترنشر فرهنگ اسلامی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص، ص۲۷۲.
تفاوت قایل شدن بین نقرس و رماتیسم،
[۵۷] . زیگرید هونکه، فرهنگ اسلام در اروپا، ترجمه مرتضی رهبانی، دفترنشر فرهنگ اسلامی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص، ۲۷۲.
اجرای برنامه آبله کوبی،
[۵۸] . زیگرید هونکه، فرهنگ اسلام در اروپا، ترجمه مرتضی رهبانی، دفترنشر فرهنگ اسلامی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص، ۲۷۴.
تشخیص سل از راه ناخن بیمار،
[۵۹] جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۶۰۵.
نخستین تحقیقات و نوشتن کتاب درباره آبله، حصبه و جزام و در آوردن سنگ ریزه از چشم.
[۶۰] جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۶۰۵.
توضیح سیستم رگها در کتاب کامل الصناعه مجوسی،
[۶۱] عبدالحسین زرین کوب، کارنامه اسلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۸۰، چ هفتم، ص۵۳.
اثبات این‌که یک نفر دو‌بار آبله نمی‌گیرد،
[۶۲] جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۵۴.
خرد کردن سنگ مثانه توسط ابوالقاسم الزهراوی،
[۶۳] جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۵۵.
استفاده از داروهای بی‌حس کننده در جراحی،
[۶۴] جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۵۵.
بیان تاثیر ورزش در سلامتی و توضیح انواع ورزش‌ها و ارتباط آنها با مزاج‌های مختلف،
[۶۵] جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۵۶.
آغاز مطالعه تشریح در پیکر میمون توسط یوحنا ماسویه،
[۶۶] ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۶.
توضیح چگونگی سرایت طاعون،
[۶۷] فخر الدین حجازی، نقش پیامبران در تمدن انسان، موسسه انتشارات بعثت، تهران، بی‌تا، چ دوم، ص۱۷۵.
و کشف جریان گردش خون توسط ابن نفیس سوری.
[۶۸] فخر الدین حجازی، نقش پیامبران در تمدن انسان، موسسه انتشارات بعثت، تهران، بی‌تا، چ دوم، ص۱۷۴.

در قرن چهارم در بغداد، پزشکان به چند دسته تقسیم می‌شدند، چشم پزشک، دندان‌ساز، جراح، ماما، پزشک زنان، پزشک مخصوص دیوانگان و خون گیر.
[۶۹] جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۶۰۴.
و جالب این‌که در میان پزشکان مسلمان چندین زن پزشک نیز دیده می‌شود مانند اخت‌الحفید‌ اندلسی و دخترش در بیماری‌های زنان و زینب پزشک بنی‌اود ‌در دوره اموی که در چشم پزشکی تخصص داشت.
[۷۰] جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۶۰۴.
در بیمارستان‌های مسلمین، هر نوع بیماری سالن مخصوصی داشت.
[۷۱] جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۶۱۰.
و در کنار این بیمارستان‌ها مدرسه طب نیز وجود داشت که دانشجویان همان جا طب می‌آموختند.
[۷۲] جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۶۰۴.

مسلمانان، پایه‌گذار علم قرابا دین یا همان داروشناسی هستند. و داروهای جدید فراوانی کشف کرده‌اند. در دوره عباسیان کتاب قرابا دین شاپور بن سهل و بعدها قرابا دین امین‌الدوله بن التلمیذ، مرجع پزشکان بود. مسلمین به طرز امروز داروخانه باز کردند و نام بسیاری از داروها در غرب امروز، همان نام فارسی و عربی و یا هندی آنهاست.
[۷۳] جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۶۰۵-۶۰۷.
کتاب النبات ابوحنیفه دینوری (قرن ۳) داروهای بسیاری به داروهای پیشین افزود.
[۷۴] ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۴.
به دلیل ارتباط داروشناسی با گیاه‌شناسی و شیمی برخی از پیشرفت‌های داروشناسی در اشاره‌ای که به این دو علم خواهیم داشت ذکر می‌شود.

۶ - گیاه شناسی و کشاورزی


کتاب گیاه‌شناسی دیسفوریدس، از یونانی ترجمه شده و ابن جلجل در اواخر قرن چهارم هجری شرحی بر آن نوشته و گیاهان فراوانی را به آن افزود.
[۷۵] جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۶۰۷.
ادریسی در کتاب خود ۳۶۰ نوع گیاه را وصف کرد که توضیحات او منحصر به مسائل طبی نیز نبود و بلکه بیشتر از لحاظ علمی و گیاه‌شناسی بحث کرده بود.
[۷۶] ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۴۱۹.
پس از او این، ابن بیطار بود که با سفر به یونان و روم و مغرب و شام و مصر اطلاعات گیاه‌شناسی آنها را گردآوری کرد و گیاهان را در هر منطقه مورد مطالعه قرار داد. کتاب او در نهضت علمی اروپا، مورد استناد بود.
[۷۷] جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۶۰۷.
در این کتاب بیش از ۱۴۰۰ دارو معرفی شده است.
[۷۸] فخر الدین حجازی، نقش پیامبران در تمدن انسان، موسسه انتشارات بعثت، تهران، بی‌تا، چ دوم، ص۱۶۶.
کتاب الادویة المفرده رشید بن صوری با تصویر کامل گیاه و تمامی مشخصات و جزئیات آن همراه بود.
[۷۹] جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۶۰۷.

زیست شناسان مسلمانان روش تولید میوه‌های تازه به وسیله پیوند را می‌دانستند و از پیوند درخت گل سرخ و بادام، گلهای کمیاب و زیبایی به وجود آوردند.
[۸۰] ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۴.
و اروپای مسیحی، کشت برنج، گندم سیاه، نیشکر، انار، پنبه، اسفناج، مارچوبه، موز، گیلاس، پرتقال، سیمو، گرپ فروت، هلو، خرما و... را از مسلمین آموخت.
[۸۱] ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۸۰.
در کتاب الفلاحه اثر ابن عوام اشبیلیه‌ای از انواع خاک و کود سخن به میان آمده و طریقه کشت ۵۸۵ گیاه، ۵۰ نوع درخت میوه، روشهای پیوند زنی، علایم بیماری گیاهان، و راه علاج آنها را شرح داده است.
[۸۲] ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۴۱۹.
وی هم‌چنین به توضیح کنسرو کردن میوه‌ها، تربیت‌ دام‌ها، شیوه‌های آبیاری، جریان شیره نباتی در‌ اندام گیاه پرداخته است و به لقاح مصنوعی و وجود یا عدم علاقه در بین گیاهان اشاره کرده است.
[۸۳] عبدالحسین زرین کوب، کارنامه اسلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۸۰، چ هفتم، ص۶۴.


۷ - شیمی


به گفته ویل دورانت، شیمی تقریباً از ابداعات مسلمین است، اینان مشاهده دقیق و تجربه علمی و توجه به ثبت نتایج را بر محصول کار یونانیان افزودند، انبیق ‌را برای تقطیر مایعات و گرفتن عصاره‌ها اختراع کردند، مواد فراوانی را تجزیه کردند، مواد قلیایی و اسیدها را مشخص کردند و درباره موادی که به این دو تمایل داشتند، مطالعه کردند.
[۸۴] ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۳.
اروپا جابر بن حیان را به نام پدر شیمی می‌شناسد.
[۸۵] فخر الدین حجازی، نقش پیامبران در تمدن انسان، موسسه انتشارات بعثت، تهران، بی‌تا، چ دوم، ص۱۶۶.
آموخته‌های او مستند به امام جعفر صادق (علیه‌السّلام) می‌باشد. پس از جابر، کندی و ابوبکر رازی از بزرگان علمی شیمی هستند.
[۸۶] جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۶۰۶.

جابر، مساله اکسیداسیون و ردوکسیون (احیاء) را به بیان علمی آورده است.
[۸۷] فخر الدین حجازی، نقش پیامبران در تمدن انسان، موسسه انتشارات بعثت، تهران، بی‌تا، چ دوم، ص۱۶۶.
کندی در قرن سوم کتابی نوشت و کیمیای قدیم را توهم دانست. شیمی‌دانان مسلمان، موضوع تقطیر، ذوب شدن، تبلور و تصعید را می‌شناختند.
[۸۸] جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۶۰۶.
باروت از ساخته‌های آنان است و نیز ساختن کاغذ از پنبه و پارچه و کتان، محصول تحقیقات ایشان می‌باشد.
[۸۹] فخر الدین حجازی، نقش پیامبران در تمدن انسان، موسسه انتشارات بعثت، تهران، بی‌تا، چ دوم، ص۱۶۵.
جابر، برخی از خواص گازها را کشف کرد.
[۹۰] گوستاولوبون، تمدن اسلام و عرب، ترجمه سیدهاشم حسینی، کتابفروشی اسلامیه، تهران، بی‌تا، ص۵۹۱.
اسید نیتریک، اسید سولفوریک، ‌اسید نیترو، هیدروکلریک، پتاس، جوهر نشادر، نمک نشادر، نیترات، دارژان، کلرید سولفوریک، زاج سبز، الکل، قلیا، زرنیخ، ‌ بوریک و... همه از کشفیات مسلمانان است.
[۹۱] جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۶۰۶.


۸ - فیزیک و مکانیک


کتاب میزان الحکمه نوشته خازنی در سال ۵۱۶، حاوی تاریخچه فیزیک، فرموله کردن قوانین اهرم، جدول وزن مخصوص بسیاری از مایعات و جامدات و فرضیه جاذبه می‌باشد.
[۹۲] ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۴۱۸.
ابن سینا در زمینه حرکت، نیرو، خلاء، نور، حرارت و چگالی تحقیقات ابتکاری داشت.
[۹۳] ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۸.
حسن بن هیثم، بزرگ فیزیک‌دان و نورشناس مسلمان است. کتاب او را که دارای نقشه‌های ترسیمی در علم نورشناسی (آیینه‌ها و تلسکوپ‌ها) است. اولین تالیف درباره نور می‌دانند.
[۹۴] فخر الدین حجازی، نقش پیامبران در تمدن انسان، موسسه انتشارات بعثت، تهران، بی‌تا، چ دوم، ص۱۱۱.
وی مباحثی درباره شکست نور، حجم ظاهری اشیاء، و استعمال تاریک‌خانه داشت
[۹۵] فخر الدین حجازی، نقش پیامبران در تمدن انسان، موسسه انتشارات بعثت، تهران، بی‌تا، چ دوم، ص۱۶۲.
که مبنای اختراع دوربین عکاسی است. وی هم چنین بحث‌های مفصلی درباره عدسی دوربین‌ها و ساختمان چشم داشته است.
[۹۶] فخر الدین حجازی، نقش پیامبران در تمدن انسان، موسسه انتشارات بعثت، تهران، بی‌تا، چ دوم، ص۱۶۲.
بیرونی وزن مخصوص جسم را متناسب با مقدار آبی می‌دانست که آن جسم جابه‌جا می‌کند.
[۹۷] ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۳.
استعمال پاندول در ساعت، تکمیل قطب‌نما و استفاده از سوزن مغناطیسی در آن از ابتکارات مسلمین است.
[۹۸] فخر الدین حجازی، نقش پیامبران در تمدن انسان، موسسه انتشارات بعثت، تهران، بی‌تا، چ دوم، ص۱۶۲.
ابن فرناس قرطبی در قرن نوزدهم، عینک، زمان سنج‌هایی با مکانیسم پیچیده و یک دستگاه پرنده اختراع کرده بود.
[۹۹] ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۸۰.
و روشن است که این اختراعات و نیز سایر اختراعاتی که در تاریخ تمدن اسلامی و در کتب مختلف ذکر شده است بدون پیشرفت و نوآوری در فیزیک و مکانیک امکان پذیر نخواهد بود.

۹ - جغرافی و زمین شناسی


نام جغرافی نشان می‌دهد که این علم، عربی نیست. ولی مسلمین به دلیل نیازهای دینی خود نقش بسیاری در پیشرفت آن داشته‌اند.
[۱۰۰] جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۵۰۶.
در زمان ظهور اسلام کتاب بطلمیوس، مستند علم جغرافی بود که در زمان عباسیان به عربی ترجمه شد
[۱۰۱] جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۵۰۷.
گرایش مسلمین به جغرافی سه دلیل عمده داشت؛ یکی زیارت خانه خدا که باعث اطلاع از شهرها و راه‌های مختلف بود و دیگری مسافرت برای کسب علم بود که توصیه اسلام است. و لذا اولین کسانی که کتاب جغرافی نوشتند راویان علم ادب بودند، همانند اصمعی و سکونی و بالاخره چون چگونگی فتح کشورهایی مثل روم و ایران و مصر به لحاظ فقهی با مالیات و جزیه آنها ارتباط دارد، دانستن وضع شهرها و ده‌ها و مورد ابتلاء فقهاء واقع شد و لذا دانستن آن واجب گردید.
[۱۰۲] جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۵۰۷-۵۰۸.
پس از ترجمه، مسلمانان جغرافی را توسعه داده و به مسافرت‌هایی به شرق و غرب و شمال و جنوب عالم رفتند و نوشته‌های خود را با اصول دقیق علمی بررسی نمودند و اغلاط بطلمیوس را تصحیح کردند. در قرن چهارم، این علم در میان مسلمین به کمال خود رسید، ابوزید بلخی با کتاب صور الاقالیم، و ابواسحاق فارسی استخری با مسالک الممالک که حاوی نقشه شهرها و راه‌ها و کوه‌ها بود و ابن حوقل با کتاب المسالک و الممالک در این قرن ظهور کردند.
[۱۰۳] جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۵۰۸.
کتاب اخیر درباره هند و سیلان و جزایر شرقی هند و چین می‌باشد.
[۱۰۴] ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۱.
یک مورخ عرب ۴۲۵ سال پیش از مارکوپولو چین را توصیف کرده است.
[۱۰۵] ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۱.
الغ بیک نقشه جهان نمای کاملی ترسیم کرد.
[۱۰۶] فخر الدین حجازی، نقش پیامبران در تمدن انسان، موسسه انتشارات بعثت، تهران، بی‌تا، چ دوم، ص۲۰۲.
و در قرن هفتم دایرة المعارف بزرگ معجم البلدان توسط یاقوت حموی نوشته شد که شرح و وصف شهرها و کوه‌ها، دره‌ها، راه‌ها، محله‌ها، دریاها، رودها، نهرها و بت‌ها و حتی شرح حال رجال و مردم آن سرزمین را در برداشت.
[۱۰۷] جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۵۰۹.
[۱۰۸] ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۴۱۹.
پیش از او ادریسی در کتاب الرجاری خود زمین را از لحاظ آب و هوا، به هفت اقلیم و هر اقلیم را به ده قسمت تقسیم کرده بود. و هر یک از هفتاد قسمت را با نقشه‌های مفصل توضیح داده بود.
[۱۰۹] ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۴۱۸.
ابوالفداء (قرن ۷) در کتاب تقویم البلدان خود نام شصت جغرافی‌دان پیش از خود را ذکر می‌کند.
[۱۱۰] گوستاولوبون، تمدن اسلام و عرب، ترجمه سیدهاشم حسینی، کتابفروشی اسلامیه، تهران، بی‌تا، ص۵۸۷.
و بالاخره کتاب تحقیق ماللهند از بیرونی نیز نوشته جامعی درباره هند می‌باشد.
[۱۱۱] ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۲.
و نقشه‌های منتشره ‌بیرونی عرض و طول جغرافیایی شهرهای بزرگ جهان را نشان می‌داد.
[۱۱۲] فخر الدین حجازی، نقش پیامبران در تمدن انسان، موسسه انتشارات بعثت، تهران، بی‌تا، چ دوم، ۱۵۳.
بیرونی و ابن سینا تاکید کرده‌اند که برخی از خشکی‌های امروز قبلا در قعر دریاها واقع بودند مثل جلگه عربستان و سند.
[۱۱۳] عبدالحسین زرین کوب، کارنامه اسلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۸۰، چ هفتم، ص۶۴.
[۱۱۴] ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۳.
بیرونی به فسیل‌های موجودات دریایی توجه داشت
[۱۱۵] عبدالحسین زرین کوب، کارنامه اسلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۸۰، چ هفتم، ص۶۴.
و ابن سینا با تکیه بر همین نکته ادعا می‌کرد که کوه‌ها زمانی زیر آب دریاها بوده‌اند.
[۱۱۶] گوستاولوبون، تمدن اسلام و عرب، ترجمه سیدهاشم حسینی، کتابفروشی اسلامیه، تهران، بی‌تا، ص۶۰۵.
رساله ابن سینا درباره‌ کانی‌ها و مواد معدنی تا قرن ۱۳ در اروپا مهمترین مرجع زمین‌شناسی بوده است و او بود که چگونگی به وجود آمدن کوه‌ها را در اثر دو عامل اختلال پوسته زمین به خاطر زلزله و دیگری فرسایش زمین به وسیله آب‌های جاری توضیح داد.
[۱۱۷] ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۸.
مسعودی درباره زلزله مطالبی نوشت و اخوان الصفا ۱۷ رساله از ۵۲ رساله خود را به تاریخ طبیعی و تشکیل سنگ‌های معدنی و علل زلزله و جزرها و مدها و دگرگونی آب و هوا اختصاص دادند.
[۱۱۸] فخر الدین حجازی، نقش پیامبران در تمدن انسان، موسسه انتشارات بعثت، تهران، بی‌تا، چ دوم، ص۱۷۰.
بیرونی کتاب مفصلی درباره سنگ‌ها نوشت و عده زیادی از سنگ‌ها و فلزات را از لحاظ طبیعی وصف کرد و از اهمیت تجاری و طبی آنها سخن گفت.
[۱۱۹] ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۳.

گوشه‌های دیگر درخشش تمدن اسلامی با مطالعه در هنرهای دستی، صنایع، معماری، موسیقی و... روشن می‌شود که این نوشتار قصد پرداختن به آنها را ندارد.

۱۰ - پانویس

 
۱. ↑ جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۵۸۱-۵۸۲.
۲. ↑ جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۵۸۷.
۳. ↑ جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۵۹۵.
۴. ↑ نحل/سوره۱۶، آیه۱۶.    
۵. ↑ انعام/سوره۶، آیه۹۷.    
۶. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۸۹.    
۷. ↑ ری‌شهری، محمد، میزان الحکمه، دار الحدیث، ۱۴۱۹، بیروت، لبنان، چ سوم، ج۵، ص۲۱۰۵.
۸. ↑ ری‌شهری، محمد، میزان الحکمه، دار الحدیث، ۱۴۱۹، بیروت، لبنان، چ سوم، ج۵، ص۵۵۳.
۹. ↑ ری‌شهری، محمد، میزان الحکمه، دار الحدیث، ۱۴۱۹، بیروت، لبنان، چ سوم، ج۵، ص۶۱۰.
۱۰. ↑ ری‌شهری، محمد، میزان الحکمه، دار الحدیث، ۱۴۱۹، بیروت، لبنان، چ سوم، ج۵، ص۶۱۲.
۱۱. ↑ ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۰.
۱۲. ↑ جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۶۱۳.
۱۳. ↑ و ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۱.
۱۴. ↑ جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۶۱۵.
۱۵. ↑ جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۶۱۶.
۱۶. ↑ جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۶۱۸.
۱۷. ↑ ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۰.
۱۸. ↑ ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۳.
۱۹. ↑ عبدالحسین عبدالحسین زرین کوب، کارنامه اسلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۸۰، چ هفتم، کارنامه اسلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۸۰، چ هفتم، ص۶۹.
۲۰. ↑ گوستاولوبون، تمدن اسلام و عرب، ترجمه سیدهاشم حسینی، کتابفروشی اسلامیه، تهران، بی‌تا، ص۵۷۰.
۲۱. ↑ زیگرید هونکه، فرهنگ اسلام در اروپا، ترجمه مرتضی رهبانی، دفترنشر فرهنگ اسلامی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص، فرهنگ اسلام در اروپا، ترجمه مرتضی رهبانی، دفترنشر فرهنگ اسلامی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۱۸۰.
۲۲. ↑ زیگرید هونکه، فرهنگ اسلام در اروپا، ترجمه مرتضی رهبانی، دفترنشر فرهنگ اسلامی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص، فرهنگ اسلام در اروپا، ترجمه مرتضی رهبانی، دفترنشر فرهنگ اسلامی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۱۸۲.
۲۳. ↑ زیگرید هونکه، فرهنگ اسلام در اروپا، ترجمه مرتضی رهبانی، دفترنشر فرهنگ اسلامی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص، فرهنگ اسلام در اروپا، ترجمه مرتضی رهبانی، دفترنشر فرهنگ اسلامی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۱۸۵.
۲۴. ↑ فخر الدین حجازی، نقش پیامبران در تمدن انسان، موسسه انتشارات بعثت، تهران، بی‌تا، چ دوم، ص۱۵۱.
۲۵. ↑ فخر الدین حجازی، نقش پیامبران در تمدن انسان، موسسه انتشارات بعثت، تهران، بی‌تا، چ دوم، ص۱۵۷.
۲۶. ↑ فخر الدین حجازی، نقش پیامبران در تمدن انسان، موسسه انتشارات بعثت، تهران، بی‌تا، چ دوم، ص۱۵۵.
۲۷. ↑ جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۶۱۷.
۲۸. ↑ جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۶۱۹.
۲۹. ↑ ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۰۹.
۳۰. ↑ ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۰.
۳۱. ↑ جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۶۲۰.
۳۲. ↑ ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۰.
۳۳. ↑ زیگرید هونکه، فرهنگ اسلام در اروپا، ترجمه مرتضی رهبانی، دفترنشر فرهنگ اسلامی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص، ص۱۰۷.
۳۴. ↑ ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۳.
۳۵. ↑ فخر الدین حجازی، نقش پیامبران در تمدن انسان، موسسه انتشارات بعثت، تهران، بی‌تا، چ دوم، ص۱۵۹.
۳۶. ↑ عبدالحسین زرین کوب، کارنامه اسلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۸۰، چ هفتم، ص۶۶.
۳۷. ↑ عبدالحسین زرین کوب، کارنامه اسلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۸۰، چ هفتم، ص۶۹.
۳۸. ↑ ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۳.
۳۹. ↑ گوستاولوبون، تمدن اسلام و عرب، ترجمه سیدهاشم حسینی، کتابفروشی اسلامیه، تهران، بی‌تا، ص۵۶۷.
۴۰. ↑ ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۴۱۸.
۴۱. ↑ جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۶۲۰.
۴۲. ↑ ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۴۱۸.
۴۳. ↑ فخر الدین حجازی، نقش پیامبران در تمدن انسان، موسسه انتشارات بعثت، تهران، بی‌تا، چ دوم، ص۱۵۹.
۴۴. ↑ جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۵۷۰-۵۷۷.
۴۵. ↑ جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ، ص۶۰۲/.
۴۶. ↑ جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ، ص۶۰۳.
۴۷. ↑ ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۶.
۴۸. ↑ گوستاولوبون، تمدن اسلام و عرب، ترجمه سیدهاشم حسینی، کتابفروشی اسلامیه، تهران، بی‌تا، ص۶۱۲.
۴۹. ↑ گوستاولوبون، تمدن اسلام و عرب، ترجمه سیدهاشم حسینی، کتابفروشی اسلامیه، تهران، بی‌تا، ص۶۱۶.
۵۰. ↑ ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۶.
۵۱. ↑ ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۴۱۹-۴۲۰.
۵۲. ↑ گوستاولوبون، تمدن اسلام و عرب، ترجمه سیدهاشم حسینی، کتابفروشی اسلامیه، تهران، بی‌تا، ص۶۰۹.
۵۳. ↑ ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۶.
۵۴. ↑ ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۵.
۵۵. ↑ زیگرید هونکه، فرهنگ اسلام در اروپا، ترجمه مرتضی رهبانی، دفترنشر فرهنگ اسلامی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص، ص۲۶۰.
۵۶. ↑ . زیگرید هونکه، فرهنگ اسلام در اروپا، ترجمه مرتضی رهبانی، دفترنشر فرهنگ اسلامی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص، ص۲۷۲.
۵۷. ↑ . زیگرید هونکه، فرهنگ اسلام در اروپا، ترجمه مرتضی رهبانی، دفترنشر فرهنگ اسلامی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص، ۲۷۲.
۵۸. ↑ . زیگرید هونکه، فرهنگ اسلام در اروپا، ترجمه مرتضی رهبانی، دفترنشر فرهنگ اسلامی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص، ۲۷۴.
۵۹. ↑ جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۶۰۵.
۶۰. ↑ جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۶۰۵.
۶۱. ↑ عبدالحسین زرین کوب، کارنامه اسلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۸۰، چ هفتم، ص۵۳.
۶۲. ↑ جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۵۴.
۶۳. ↑ جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۵۵.
۶۴. ↑ جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۵۵.
۶۵. ↑ جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۵۶.
۶۶. ↑ ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۶.
۶۷. ↑ فخر الدین حجازی، نقش پیامبران در تمدن انسان، موسسه انتشارات بعثت، تهران، بی‌تا، چ دوم، ص۱۷۵.
۶۸. ↑ فخر الدین حجازی، نقش پیامبران در تمدن انسان، موسسه انتشارات بعثت، تهران، بی‌تا، چ دوم، ص۱۷۴.
۶۹. ↑ جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۶۰۴.
۷۰. ↑ جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۶۰۴.
۷۱. ↑ جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۶۱۰.
۷۲. ↑ جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۶۰۴.
۷۳. ↑ جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۶۰۵-۶۰۷.
۷۴. ↑ ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۴.
۷۵. ↑ جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۶۰۷.
۷۶. ↑ ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۴۱۹.
۷۷. ↑ جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۶۰۷.
۷۸. ↑ فخر الدین حجازی، نقش پیامبران در تمدن انسان، موسسه انتشارات بعثت، تهران، بی‌تا، چ دوم، ص۱۶۶.
۷۹. ↑ جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۶۰۷.
۸۰. ↑ ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۴.
۸۱. ↑ ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۸۰.
۸۲. ↑ ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۴۱۹.
۸۳. ↑ عبدالحسین زرین کوب، کارنامه اسلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۸۰، چ هفتم، ص۶۴.
۸۴. ↑ ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۳.
۸۵. ↑ فخر الدین حجازی، نقش پیامبران در تمدن انسان، موسسه انتشارات بعثت، تهران، بی‌تا، چ دوم، ص۱۶۶.
۸۶. ↑ جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۶۰۶.
۸۷. ↑ فخر الدین حجازی، نقش پیامبران در تمدن انسان، موسسه انتشارات بعثت، تهران، بی‌تا، چ دوم، ص۱۶۶.
۸۸. ↑ جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۶۰۶.
۸۹. ↑ فخر الدین حجازی، نقش پیامبران در تمدن انسان، موسسه انتشارات بعثت، تهران، بی‌تا، چ دوم، ص۱۶۵.
۹۰. ↑ گوستاولوبون، تمدن اسلام و عرب، ترجمه سیدهاشم حسینی، کتابفروشی اسلامیه، تهران، بی‌تا، ص۵۹۱.
۹۱. ↑ جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۶۰۶.
۹۲. ↑ ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۴۱۸.
۹۳. ↑ ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۸.
۹۴. ↑ فخر الدین حجازی، نقش پیامبران در تمدن انسان، موسسه انتشارات بعثت، تهران، بی‌تا، چ دوم، ص۱۱۱.
۹۵. ↑ فخر الدین حجازی، نقش پیامبران در تمدن انسان، موسسه انتشارات بعثت، تهران، بی‌تا، چ دوم، ص۱۶۲.
۹۶. ↑ فخر الدین حجازی، نقش پیامبران در تمدن انسان، موسسه انتشارات بعثت، تهران، بی‌تا، چ دوم، ص۱۶۲.
۹۷. ↑ ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۳.
۹۸. ↑ فخر الدین حجازی، نقش پیامبران در تمدن انسان، موسسه انتشارات بعثت، تهران، بی‌تا، چ دوم، ص۱۶۲.
۹۹. ↑ ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۸۰.
۱۰۰. ↑ جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۵۰۶.
۱۰۱. ↑ جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۵۰۷.
۱۰۲. ↑ جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۵۰۷-۵۰۸.
۱۰۳. ↑ جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۵۰۸.
۱۰۴. ↑ ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۱.
۱۰۵. ↑ ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۱.
۱۰۶. ↑ فخر الدین حجازی، نقش پیامبران در تمدن انسان، موسسه انتشارات بعثت، تهران، بی‌تا، چ دوم، ص۲۰۲.
۱۰۷. ↑ جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۷۹، چ ۹، ص۵۰۹.
۱۰۸. ↑ ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۴۱۹.
۱۰۹. ↑ ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۴۱۸.
۱۱۰. ↑ گوستاولوبون، تمدن اسلام و عرب، ترجمه سیدهاشم حسینی، کتابفروشی اسلامیه، تهران، بی‌تا، ص۵۸۷.
۱۱۱. ↑ ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۲.
۱۱۲. ↑ فخر الدین حجازی، نقش پیامبران در تمدن انسان، موسسه انتشارات بعثت، تهران، بی‌تا، چ دوم، ۱۵۳.
۱۱۳. ↑ عبدالحسین زرین کوب، کارنامه اسلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۸۰، چ هفتم، ص۶۴.
۱۱۴. ↑ ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۳.
۱۱۵. ↑ عبدالحسین زرین کوب، کارنامه اسلام، امیر کبیر، تهران، ۱۳۸۰، چ هفتم، ص۶۴.
۱۱۶. ↑ گوستاولوبون، تمدن اسلام و عرب، ترجمه سیدهاشم حسینی، کتابفروشی اسلامیه، تهران، بی‌تا، ص۶۰۵.
۱۱۷. ↑ ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۸.
۱۱۸. ↑ فخر الدین حجازی، نقش پیامبران در تمدن انسان، موسسه انتشارات بعثت، تهران، بی‌تا، چ دوم، ص۱۷۰.
۱۱۹. ↑ ویل دورانت، تاریخ تمدن (عصر ایمان)، ترجمه: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری، بخش اول، از ج۴، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۷۳، چ چهارم، ص۳۱۳.


۱۱ - منبع


سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «سایر علوم اسلامی»، تاریخ بازیابی ۹۶/۱۰/۲۰.    

رده‌های این صفحه : مقالات اندیشه قم




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.